verloren maandag

verloren maandag

(begrip)

Maandag na Driekoningen, een feest dat in de provincie Antwerpen wordt gevierd

< herkomst onduidelijk. Hierover doen vele verhalen de ronde. Waarschijnlijk komt verloren maandag van ‘verzworen’ maandag, in het Frans ‘lundi parjuré’.
Andere verklaring: de eerste maandag na driekoningen werden de nieuwe leden van de Gilden ingelijfd en dan werd er die dag niet gewerkt maar gefeest.

Van Dale 2016: ver­lo­ren maan­dag, kop­per­maan­dag

Wikipedia: Verloren maandag of Verzworen maandag, is een Vlaamse traditie, over het algemeen op de maandag na de zondag na Driekoningen. Het is gebruik om op die dag worstenbroden en appelbollen te eten. Deze gewoonte houdt vooral stand in de provincie Antwerpen en in Doornik.

492

oorsprong en andere verhalen

De ware toedracht van dit mysterie, blijft voorlopig een raadsel. Historische archieven en overlevering bieden diverse antwoorden op onze vragen, toch is de exacte herkomst van het worstenbrood en “Verloren Maandag” tot op heden niet bekend. Wel kunnen we, op basis van bekende feiten, u hierbij de meest waarschijnlijke opties duiden.

In de Middeleeuwen (15de eeuw) legden de ambtenaren op de eerste maandag na Driekoningen hun eed af. Die plechtigheid werd gevolgd door een feest. Om dat feest voor de stad betaalbaar te houden, kregen de ambtenaren een goedkoop vleesbroodje te eten. Aangezien de ambtenaren de rest van die dag niet meer werkten, werd die specifieke dag al gauw “Verloren Maandag” gedoopt.

Een variant op dit verhaal wil dat de in vroegere tijden erg machtige gilden rond het begin van de 18de eeuw hun nieuwjaarsfeest organiseerden op “Verloren Maandag”. Een ganse dag werd er gevierd, en kwamen de ambachtslui niet aan werken toe.

Verder is er in oude geschriften sprake van een “verzworen maandag”: een Lorreinse akte uit 1231 verhaalt over de “lundi parjure”, de dag waarop sommige ambtenaren hun eed aflegden. Deze aanduiding bleef echter niet beperkt tot de maandag na de eerste zondag na Driekoningen. Er wordt immers ook gesproken over de “verzworen maandag van Pasen“ of de “verzworen maandag van Kerstmis“. In Antwerpen wordt hiervan gewag gemaakt in een kerkrekening d.d. 1431, en later ook in een stadsrekening uit 1513. De eerste “Verloren Maandag” komen we tegen in 1730, te Leuven. Ook hierbij zou het gaan om een dag die “verloren” was: er werd niet gewerkt, omwille van de feestelijkheden ter gelegenheid van de eedaflegging der ambtenaren.

Ook het voorlezen van gildenboeken, met daarin de rechten en plichten der ambachtslui, zou tot een “Verloren Maandag” geleid hebben. Hierna, zo wordt gesteld, zou de patroon zijn gildenleden immers op een borrel vergast hebben. Dit gebruik was naar verluidt vooral in Antwerpen in zwang. In andere gemeenten gingen gildenleden van deur tot deur de nieuwjaarswensen aanbieden, in naam van hun patroon. Het lijkt vrij veilig te veronderstellen dat ook dit aanleiding gaf tot herbergbezoek en werkverzuim. In andere gewesten gelden voor soortgelijke dagen andere benamingen: “weversmaandag” in de Westhoek, “koppermaandag” in Nederland. “Kopperen” had namelijk de betekenis: “zich tegoed doen aan spijs en drank”.

Verondersteld wordt dat het voornoemde georganiseerde herbergbezoek de herbergiers op ideeën bracht. Zo zouden zij nagestreefd hebben hun klanten zo lang mogelijk in hun zaak te houden, dit onder meer door te zorgen voor een hapje. En mocht dat lekkers bovendien de dorst aanwakkeren, dan zou dat mooi meegenomen zijn! In samenwerking met slagers en bakkers trakteerden de herbergiers hun klanten dan ook op gebraden vlees en versgebakken brood. Om dit alles economisch verantwoord te houden, werd geopteerd voor goedkope, vette vleessoorten, bij voorkeur worst. Om het vet van dit vlees enigszins op te slorpen, werden de worsten verpakt in deeg, en zo opgediend. De herbergbezoekers aten de worst, en het van vet doordrongen brood werd, aan de hond gegeven…

Andere bronnen verwijzen dan weer naar de Antwerpse haven. Traditioneel mochten de havenarbeiders op de maandag na de eerste zondag na Driekoningen op kosten van de natiebazen… drinken! Daarbij werd hen iets warms te eten aangeboden, samengesteld uit ‘onverkoopbaar’ vlees, en brood. Dat “verloren brood“ zou dan aan de oorsprong liggen van de specifieke naam van die dag.

Het eten van écht worstenbrood, zoals wij dat nu kennen, zou pas opgekomen zijn rond 1880, en dan nog slechts sporadisch. Een eerste spoor wordt aangetroffen in het boek van Edward Poffé: “ Plezante mannen in een plezante stad”. Pas na de Tweede Wereldoorlog zorgde het worstenbrood bij de bakker voor een grote toeloop op “ Verloren Maandag”. Tot op heden werd deze lekkere traditie gehandhaafd, alhoewel worstenbrood nu het ganse jaar door vlot verkrijgbaar is.

In de zestiger jaren was in het Antwerpse een worstenbroodmaaltijd gebruikelijk op “Verloren Maandag”. Later werd in herbergen worstenbrood gratis aangeboden, om de dorst op peil te houden. Nog later zouden ook heel wat bedrijven mee gaan doen: op “Verloren Maandag” werd het lunchpakket, al dan niet op kosten van de baas, door één of meerdere worstenbroden vervangen.

Wat ook de oorsprong van de term “ Verloren Maandag” en van het worstenbrood mag zijn, feit is dat in gans de stad Antwerpen, en vér daarbuiten, op deze bijzondere dag worstenbrood een belangrijke plaats op het menu inneemt, en dit zowel thuis en op het werk, als in de betere verbruikslokalen.

Bovendien zijn er sfeervolle alternatieven: wie géén klassiek worstenbrood lust, kan een meer exotische variant uitproberen. Naast worstenbrood met dubbele worst, is er zo bijvoorbeeld ook worstenbrood met andere vleessoorten, met witloof, enz. Verder zijn er ook de bekende appelbollen, die op “Verloren Maandag” een uitweg bieden voor wie zoeter gebekt is.

In elk geval staat vast dat op “Verloren Maandag” culinaire kwaliteit extra in de verf gezet wordt: niet voor niets is worstenbrood een eindproduct van de samenwerking tussen ambachtelijke slagers en bakkers. En een gedegen ondersteuning van dit product, door gratis verspreiding via de horecakanalen, houdt deze smakelijke traditie ook vandaag nog springlevend.

Uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal:
Verloren Maandag, Maandag na Driekoningen.
Junius, Nomencl. (1567).
Kiliaan (1588).
— Van den oploep bynnen Campen geschiet a° xix opten verloren manendach, Kamper Kron. (1519).
- Op ten maendagh na dry-coninghen, dan swiert en snoest men suisebollende van dranck langs de huysen, om fooikens bedelende, en dan crycht men een stuck coper tot gelagh. Dit wort oock verloren maendagh genaemt, wijl op die dagh geen handwerkgesel by sijn werck is; maer copert of te coper oploopt, in schotel, Maatsch. Lev. 171 (17de e.).
- Int jaer 1583, den 10 Jannewario, stilo novo, soo is mijnnen eersten soone P. gebooren op den verloren Mandtdach tussen 8 en 9 urren, v. d. broecke, Reizen W.-Afrika 88 (1605).
- Waerom dat den eersten Maendagh, volghende naer dry Koninghen dagh, ghenaemt wort Verloren Maendagh (niet verkoren Maendagh, ghelijck sommighe qualijck segghen) sullen wy ghenoegh konnen achterhaelen: als wy ghedencken, dat op den Sondagh tusschen de Octave vanden voorseyden feestdagh ghesonghen wort in het H. Evangelie hoe dat Christus onsen Saligh-maecker, alsdan een Kint van twelff jaeren, verloren was van sijne Ouders, ende naer dry daghen inden Tempel ghevonden is gheweest, croon, Alm. (1665).
- Zy hadden tijd om alles te zien en na te loopen op hun gemak, want aan zaken doen viel niet te denken: “’t Was verloren Maandag!” zeiden de koopliên: “en de stad ging op stelten!” hofdijk, Voorgesl. (1862).
- Verloren maandag, zei men in Holland en Vlaanderen, omdat de traditioneele volksfilosofie leerde, dat alle arbeid op dien dag verrigt, ongelukkig en verloren was, Ter Gouw, Volksverm. (1871).
- Een volksetymologische vervorming is koppeltjesmaandag, wegens het bijeenkomen van het gemeene volk, evenals koperen maandag, naar de kopermunt, die dan als fooi gegeven wordt. Andere namen zijn: gekke maandag, raasmaandag, kopjesmaandag (Groningen), verloren-, verzworen-, verkoren-, ja Floramaandag. Te Diest zegt men nog blijde maandag. “Verloren” Maandag werd verklaard door het daags te voren gelezen evangelie van het “verloren” kind Jezus, òf omdat deze dag van wege de feestelijkheden van de eedsaflegging der lagere ambtenaren toch verloren was. Deze laatste verklaring is zeer zeker te verkiezen, Schrijnen, Volksk. (1915).

Van Dale 2016:
kop­per­maan­dag
zelfstandig naamwoord • de m • kop­per­maan­da­gen
1531, van Mid­del­ne­der­lands coppel (band, jaar­lijk­se op­brengst), bij kop­pe­len; waar­schijn­lijk te ver­bin­den met het over­slui­ten van de jaar­con­trac­ten

1
maan­dag na Drie­ko­nin­gen, vroe­ger in Ne­der­land een feest­dag van am­bachts­lie­den, het langst nog ge­vierd door de boek­druk­kers­(ge­zel­len), die op de­ze dag hun klan­ten fraaie ka­len­ders aan­bo­den
= kop­per­tjes­maan­dag, raas­maan­dag, ver­lo­ren maan­dag

MNW:
Verloren: Vergeefsch, nutteloos, verspild, verloren. Vgl. verliesen, gratis, (Kil. verloren aerbeyd, verloren arbeyd doen j. verliesen den arbeyd (ook Plant.)).
- Verloren maendach, eig. verspilde Maandag; een voor het werk, voor nuttige bezigheid verloren, in vermaken doorgebrachte Maandag. De naam heeft twee verschillende beteekenissen:
1) de gewone is de Maandag na Driekoningen
2) Koppermaandag, ook vercoren maendagh, raesmaendagh en versworen maendagh.

Doch ook wordt zoo genoemd de Maandag na “Beloken Paschen” (Despars 2, 450: “Smaendachs den neghensten april naer beloken Paesschen, die men ghemeenelick ende wel metter waerheit verloren maendach noemt”).

https://nl.wikipedia.org/wiki/Verloren_maandag

Wikipedia: Verloren maandag of Verzworen maandag
(Frans lundi perdu of lundi parjuré) is een Belgische traditie, over het algemeen op de maandag na de zondag na Driekoningen. Deze traditie is vooral hardnekkig in de provincie Antwerpen en in Doornik gebleven. In Aalst (Oost-Vlaanderen) valt (viel) Verloren Maandag begin oktober. Er werden ‘hete broodjes’ gegeten: broodkoeken nog warm uit de oven. In Sint-Truiden (Limburg) is Verloren Maandag de maandag voor Aswoensdag; dan trekt de jaarlijkse carnavalsstoet door de straten van de stad.

Het is in België, meest in Vlaanderen en met name in de provincie Antwerpen, de traditie om op die dag worstenbroden en appelbollen te eten.

Over de herkomst van dit gebruik doen vele verhalen en stadslegendes de ronde, het ene al wat accurater omspringend met de historische informatie dan het andere. Op basis van historische feiten kunnen wel een aantal zeer waarschijnlijke hypotheses naar voor worden geschoven.