nikkel, zijn ~ is gevallen

nikkel, zijn ~ is gevallen

(uitdr.)

hij heeft het eindelijk begrepen;
synoniem: frank, zijne ~ valt

< mogelijke oorsprong van de uitdrukking: zie reactie

244

“Is uw NIKKEL gevallen ?
Wanneer een van uw vrienden U een mop vertelt en hij merkt aan uw gelaat dat ge het niet beet hebt, dan gevoelt hij zich zeer zeker teleurgesteld. Hij had er zoveel van
verwacht en uw domheid heeft al zijn plezier bedorven. «Valt hem niet ?» vraagt hij met een misprijzende glimlach. Ook al tovert zich nu opeens een brede lach om uw gelaat – voor hem een bewijs dat ge het eindelijk «vast hebt» – uw vriend blijft verstoord en zal tien tegen één niet nalaten, tegen anderen in de nabijheid de sarcastische opmerking te maken : «Zijn frank is gevallen».

Zo wordt het tegenwoordig gezegd en het is fout, wat we U gaan bewijzen.
Zoals de opmerking gemaakt wordt, zouden we de oorsprong ervan dienen te zoeken bij de mode van al die vele soorten automaten, die men in werking stelt door middel van één of meer stukken van één frank. Soms hapert er iets aan die automaten. De frank valt niet. Men is verplicht het toestel te schudden : er zelfs met de vuisten op te beuken om het geld op zijn bestemming te krijgen.
Doch wat heeft dit alles te maken met een mop die niet begrepen wordt tot het ogenblik dat opeens, in een flits, het U duidelijk wordt ?

Neen, geloof mij, eertijds was er hier geen sprake van een frank, maar wel van een nikkel. En de oorsprong ervan is te zoeken bij de gasverlichting en de eerste gasmeters, waarmee we omtrent de eeuwwisseling te maken kregen.
Slechts zeer langzaam is te Antwerpen de gasverlichting algemeen geworden. Wijl daar de eerste proeven ermee plaatshadden omstreeks 1840, waren er toch nog een menigte armzalige achterbuurten te vinden, die pas na de oorlog 1914-1918 op de gasleidingen waren aangesloten.
Een gasmeter werd toen, zoals nu, opgesteld waar men er de geschikte plaats voor vond… Dit was voor die enge werkmanswoningen meestal in de kelder of soms zelfs buiten, onder een afdakje, op de koer.
Een gasmeter is nooit te vergelijken geweest met een meter van de electriciteitsdienst.
Voor het verbruik van 1 m3 gas – we spreken van in de tijd van die eerste meters – diende men telkens een stuk van tien centiem (een nikkel) in de meter te stoppen.
Verwaarloosde men dit, dan zat men zonder licht. Zo gebeurde het regelmatig dat ’s avonds het gezin rustig rond de tafel zat en opeens het licht begon te pinken. «De gas gaat uit» werd dan gezegd. Steek gauw een nikkel in de «compteur».
Moeder zocht tussen haar pasmunt naar een nikkel van tien centiemen. Terwijl ze zocht verzwakte het licht zienderogen. – Hierzie zei ze eindelijk tot een van haar kinderen.
Deze die met het werkje belast was diende dan gewoonlijk met een brandende kaars naar de kelder te gaan. Bij het zwakke licht van de kaars prutste hij om zijn nikkel in de gleuf te steken. De anderen boven hielden niet op hem aan te sporen.
Spoed U, seffens zitten we hier helemaal in ’t donker ! We zien al niet meer wat we zeggen…
Het was inderdaad hoog tijd, maar zie, plots ging het licht weer op in volle glorie. De nikkel, in de meter, was gevallen.
En zo is het ook, wanneer we iets niet dadelijk begrijpen. We zien er geen klaarte in, doch opeens valt onze nikkel… Het licht gaat op."

uit : Heemspiegel.

ALs na die uitleg uwe nikkel nog niet gevallen is, dan weet ik het ook niet.
Soms toch wel leerrijk die herkomst van gezegden.