pandoer

pandoer

(de ~, ~en man. zelfst. nw.)

politieman, politieagent
Leuvense studententaal, verouderd

Van Dale: naam van de soldaten uit het korps dat in 1741 door baron Von der Trenck gevormd werd om de Ottomaanse grensstreken van rovers te zuiveren.

< Frans pandour, < Servo-Kroatisch: pandur
< voor meer etymologische verklaringen zie: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/pandoer

zie ook pandoering

326

Pandur = rechtvoerder

De grootvader van mijn man was in Trebinje (Bosnië-Herzegovina) een pandur: een gendarme.
Van oorsprong is een pandur een beschermer van de grensdistricten tegen de invallen van de Turken destijds.
De letterlijke vertaling is ‘rechtvoerder’.

Afbeelding Trenckpandoeren Kroatië

Klik op de afbeelding

Pandoereneenheden vanaf baron Von der Trenck

Franz Freiherr von der Trenck (1711-1749) wist een eigen militaire eenheid van pandoeren op te stellen in dienst van keizerin Maria Theresia ten tijde van de Oostenrijkse Successieoorlog. Rekruten hiervoor werden geronseld op Trencks eigen bezittingen in Kroatië, die kort ervoor nog tot het Osmaanse grondgebied hadden behoord, zodat de autochtonen vertrouwd waren met de militaire cultuur van de voormalige overheersers. De pandoeren werden uitgerust met Turkse musketten en pistolen, kromzwaarden en lange messen (“jatagan”). Karakteristiek voor de pandoeren waren hun rode kapmantels, die hen de bijnamen Rotmäntler (in het Duits) of “rode kapucijnen” bezorgden. Trenck erkende het psychologische nut van deze uitdossing en uitrusting: de heidense “Turk” was voor menig christelijk tegenstander nog steeds de vleesgeworden duivel.

Niet alleen als mobiele strijdmacht verwierven de pandoeren een geduchte reputatie, al gauw werden zij berucht door hun roofzucht en wreedheid jegens de eigen burgerbevolking. Von der Trenck, meer avonturier dan militair, wist het doodvonnis van zijn eigen krijgsraad slechts te ontlopen door tussenkomst van de keizerin zelf, die naar het schijnt een zwak had voor de rabauw. In Duitstalige fictie werd hij een Robin Hood-achtige figuur.

In 1756 werd de vrijschaar (irreguliere eenheid) ondergebracht in een Hongaars infanterieregiment van het Habsburgse leger. De uitrusting werd van alle exotica ontdaan en aangepast aan die van het staande leger. Tot 1918 zou deze eenheid blijven bestaan als koninklijk en keizerlijk (k.u.k.) Infanterieregiment Nr. 53 (Dankl), met Zagreb als Kroatische garnizoensplaats. Het kleurrijk origineel werd enkel herleefd als feest- en toeristische attractie.
Bron: Wikipedia

Wikipedia vermeldt dat men in de voormalige Joegoslavische landen ‘pandur’ als een scheldwoord voor politieagent gebruikte, zoals smeris of flik in onze contreien. Uit directe bron kan ik u meedelen dat het onterecht is en onrespectvol want een ‘pandur’ werd met eer aanzien: het is een rechtvoerder.
Wij hebben die scheldnaam in het leven geroepen voor de gewone soldaten van het voetvolk, Zie schuerm. (1865-1870): een piot of pandoer. (WNT)

WNT: Een ook in andere talen overgenomen woord uit het kroatisch-hongaarsche gebied: servo-kroatisch pàndûr, hongaarsch pandúr, gewapende dienaar, gendarme, en dus oorspronkelijk de benaming voor hen die deze grensdistricten voor invallen van de Turken moesten bewaren. Oudere vormen van het woord zijn bàndûr, bàndor, en men vermoedt dat het ontstaan is uit mlat. banderius, die een banier volgt, of een daarmede verwant italiaansch of venetiaansch woord.

Twee dingen wil ik hierbij toch graag verduidelijken en weerleggen: de schrijfwijze van het woord en de oorsprong.
A. Pàndûr: in het Servo-Kroatisch wordt het gewoon als pandur geschreven. De letters à en û hebben nooit bestaan in het S-K. à wordt hier zo genoteerd om aan te duiden dat de klemtoon op de eerste lettergreep ligt en û staat voor de uitspraak ‘oe’.
B. Pandour, pandoer is overgenomen uit het Servo-Kroatisch Pandur (de voormalige Joegoslavische taal). Omdat het vroegere Joegoslavië deel uitmaakte van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie (1867 – 1918), eist Hongarije natuurlijk ook zijn plaatsje op voor de oorsprong van het woord. Maar het gaat veel verder terug in de tijd.

Het vermoeden dat het woord afstamt van het mlat. banderius kan ook weerlegd worden volgens de volgende 2 historische feiten van afkomst:
1) Bandur vindt zijn oorsprong in het Sanskriet, de oudste indo-europese taal, waar ook het latijn van afstamt.
Pandur is een afgeleide van het oude woord ‘bandur’: samenstelling van ‘ban’ en ‘dur’.
Dur: (verouderd) groots, verheven, aanzien, machtig
Ban: (landvoogd in de huidige betekenis) komt van het Zuid-Slavische ban “heer, meester, heerser”, dat weer komt van het Perzische woord ban “prins, heer, chef, gouverneur”, dat een verband heeft met het woord pati uit het Sanskriet “bewakers, beschermers”.
Pandur/bandur: is een beschermer met een belangrijke taak: beschermer van het land aan de grens om de Osmanen (Turken) tegen te houden. (vgl. grenspolitie).
Heden: gendarme, algemeen.

2) Bandur is een afgeleide van het Illyrische Banius. Het woord was voor 1200 v. Chr. in de Illyrische taal al gangbaar. Dus nog voor deze Griekse kolonie de latere Romeinse provincie Illyricum (Dalmatia en Pannonië) werd. Het woord wordt nog gevonden op Illyrische overblijfselen in Bosnië.
< M.a.w.: men kan met enige zekerheid zeggen dat het mlat. banderius een afgeleide is van banius > bandur en niet andersom.

In het hedendaagse Kroatië alsook Bosnië-Herzegovina refereren tal van plaatsnamen en namen van regio’s aan het tijdperk van de bans (landvoogden) (7e tot 20e eeuw). De streken Banija en Banovina zijn bestuurlijke regio’s in de republiek Kroatië en de stad Banja Luka in Bosnië-Herzegovina. De presidentiële gebouwen in Zagreb, Kroatië, worden Banski Dvori genoemd ofwel het Hof van de Ban.

> weetje 1: Alexander de Grote was een Illyriër (koning van Macedonië) en kende dus ongetwijfeld het woord Banius. Heeft hij het misschien vertaald naar het latijn?
> weetje 2: de Griekse naam voor de kroatische stad Split is Aspalathos, de naam voor een doornige struik met witte roosachtige bloemen. De zoetgeurende rode wortel ervan werd verwerkt in parfums en zalven.

(Bron: Wikipedia en de Joegoslavische Geschiedenis en Letterkunde)

Het Kroatische woordenboek vermeldt:
< oorspronkelijk: gewapende dienaar en metgezel Kroatische en Slavische edelen in de zeventiende en 18de E.
< infanterist uit het zuiden van Hongarije
< lomp man, misnoegd
< Latijns: banderius